TÜRK KAPISI NAHÇIVAN -12-

Nehrem Köyü’nden Kerbelayı Hacı Muhtar Cafer Alioğlu’nun kumandasında 200 kadar süvari ve piyade Nahçıvan’a yardıma geldi. Ermeni taarruzu önlendi. Nahçıvan’daki ermeni kuvvetlerine yardım için gelen 400 kişilik ermeni birliğinin önü cehrililer tarafından kızılboğaz yönünde kesilerek dağıtıldı. Nahçıvan’daki ermeni kuvvetleri oldukça zor durumda kalmışlardı. Bunun üzerine ermeniler 24 temmuz’da akşam karanlığında şehre hücum ederek, eznebürt üzerinden almalı’ya oradan da Novo Bayazit’e doğru çekildiler.

Olayları ve gelişmeleri yakından takip eden Kazım Karabekir Paşa, Halil Bey’i tekrar görevlendirdi. Halil bey, 17-18 temmuz 1919’da Beyazıt (Ağrı)’tan sınırı geçerek 19-20 temmuz’da yengice’ye ulaştı. Halil bey’in maiyetinde bulunan üsteğmen Halil İbrahim Efendi, 21 Temmuz’da Şahtahtı halkı ile istasyonda bulunan ermeni kuvvetlerine hücum etti. Kırk kadar ermeni askeri öldürüldü. 23 temmuz’da Üsteğmen Naci komutasında gönderilen kuvvetler, dehne boğazını ele geçirdiler. 23 temmuz sabahı Halil Bey komutasındaki 5.000 kişilik bir kuvvet, Yengice İstasyonu ile noreşen’de bulunan Albay Karakeşişof’un kuvvetlerine taarruza geçerek, ermeni güçlerini yenilgiye uğrattı. Ermenilerden 4 top, 1 zırhlı tren, 42 ağır makinalı tüfek ele geçirildi. Ertesi gün Hanlıklar Köyü savaşsız teslim oldu. Burada 7 subay 217 asker esir edildi, 600 tüfek ele geçirildi. Böylece Halil Bey’in komutasındaki kuvvetler, Kurt Kapısı ve Sederek etrafındaki ermeni güçlerini büyük bir bozguna uğratmış oldular. Culfa ve ordubat bölgelerinde de şiddetli çatışmalar olmuş, ermeni direnişi kırılmış, ermeniler bölgeyi terk etmeye başlamışlardır.

Mondros müterekesi’nden sonra ingilizlerin siyasetleri sonucu bölgeye yerleşen ve yaklaşık bir yıldır halka her türlü eziyeti yapan ermeniler tamamen temizlenmiş, Nahçıvan bağımsızlığına kavuşmuştu. Yeniden “Şura Hükümeti” oluşturuldu. Azerbaycan temsilcisi Samet Bey Cemilinski Nahçıvan Valisi, Halil Bey Genel Komutan, Kelbeli Han da onun yardımcısı tayin edildi.

AMERİKA'NIN DEVREYE GİRMESİ

Bu arada, bölgede kendilerine bir üs yaratmaya çalışan amerikalılar bir valilik yaratmak için harekete geçtiler. Amerikalı Albay Haskell’in baskıları sonucu 4 Ekim 1919’da Azerbaycan ve Ermenistan arasında bir mutabakat oluşturuldu ve Nahçıvan-Şerur- Dereleğez kazaları tarafsız bölge olarak belirlendi. Abd ordusundan Albay Edmund Daley “Vali” olarak atandı. Tarafsız bölgenin oluşturulması için de Albay James Rhea görevlendirildi. Amerikalılar bir heyet halinde 24 ekim’de Nahçıvan’a doğru hareket ettiler. Albay Daley, Binbaşı Halil Bey’in de teklif ettiği gibi, Nahçıvan’da Müttefik Yüksek Komiseri’nin temsilcisi olarak bulunacaktı. Albay Rhea, Daley’i Nahçıvan’da bırakarak, 28 Ekim’de Erivan’a döndü.

Bir kere ingilizlerden ağzı yanan Nahçıvan halkı, Amerikalılara güvenmiyordu. Bu yüzden Amerikalı Haskell’in planı gerçekleşmedi. Albay daley, Nahçıvan’da bulunduğu süre içerisinde sadece İngilizlerin Hindistan telgraf hattını tamir ettirmiş ve mültecilere küçük bir yardımda bulunmuştur.

Amerikalı Albay Edmund Daley, Ocak 1920’de maiyeti ile birlikte bölgeyi terk etti ve böylece Nahçıvan’da yaklaşık üç ay süren amerikan varlığı da son bulmuş oldu.

1919 yılının sonlarından itibaren türkiye’nin Nahçıvan bölgesine askeri ve siyasi yardımları yeniden artırılmaya başlandı. Mustafa kemal paşa’nın talimatıyla, Azerbaycan’da bulunan Halil Paşa, bilhassa Anadolu ile Azerbaycan’ı birleştiren stratejik koridorun, yani Nahçıvan ve zengezur’un güvenliğini sağlamaya çalışıyordu. Halil Paşa, Ermenilerin Ordubat’a Zengezur’dan yapacakları saldırıların önlenmesinde önemli rol oynadı.

Çünkü, Ermeniler Zengezur’da Okçu ve Gığı Derelerinde bulunan 25-40 köyü yaktıktan sonra ordubat üzerine yürümek, ermenilerin oturduğu Eylis Köyü ile birleşerek, Nahçıvan’ı ele geçirmek istiyorlardı.

YARIN: MOSKOVA VE KARS ANTLAŞMALARI