TBMM, ilk döneminde milletin kaderine, bekasına el koymuş, düzenli bir ordu kuruluşunu gerçekleştirmiş, “Başkomutan” seçtiği Mustafa Kemal’in önderliğinde düşmanı yurttan atarak, vatanı işgallerden kurtarmış, iç isyanları bastırmış, saltanatı kaldırarak “Cumhuriyet”e giden yolda ilk adımı atmıştır.

İLK Türkiye Büyük Millet Meclisi, 23 Nisan 1920 Cuma günü anlatıldığı gibi çalışmalarına başlamış ve 16 Nisan 1923 tarihinde “dördüncü toplantı yılı”- nın son oturumunu yaparak dağılmıştır. Mecliste bu ilk dönemde kaç milletvekilinin görev yaptığı konusu, hem dönemin içinde yaşayanların anılarında, hem de konuyla ilgili olarak sonradan yapılan araştırmalarda farklı farklı anlatılmaktadır. Son yapılan araştırmalar, bu ilk dönem boyunca, 349’u yeni seçilen, 88’i Osmanlı Mebusan Meclisinden gelen olmak üzere toplam 437 mebusun TBMM üyeliğine hak kazandığını göstermektedir. Üyelerin % 79.9’u yeni seçilmiş, % 20.1’i de İstanbul’dan gelmiştir. Bununla birlikte, yeni seçilenlerden 88, Osmanlı Mebusan Meclisi kökenlilerden de 12 olmak üzere toplam 100 mebusun TBMM üyeliği sıfatları, TBMM kapanmadan önce son bulmuştur. Dönemi 261’i yeni seçilen, 76’sı İstanbul’dan gelen toplam 337 mebus tamamlamıştır. Tümü de mebusluk sıfatını birinci toplantı yılı (23 Nisan 1920-1 Mart 1921) içinde kazanan ve dönem sonunda TBMM’den ayrılmış bulunan 100 mebustan 14’ünün meclis üyeliği “ölüm” nedeniyle son bulurken; “istifa eden” ya da “istifa etmiş sayılanların” sayısı 71, “mebusluktan düşürülenlerin” (ıskat) sayısı 5’tir. 49 kişinin milletvekilliği birinci toplantı yılı sonuna kadar, hiçbir TBMM oturumuna katılmadan sona ermiştir. Ayrıca, birinci toplantı yılı sonunda TBMM’ye henüz katılmamakla birlikte mebuslukları sürmekte olan 2 mebus, ikinci toplantı yılı içinde Ankara’ya hiç gelmeden vefat etmiştir. Böylece TBMM Albümlerinde adı geçen 437 mebustan 51’inin TBMM’ye hiç katılmadığı; buna karşılık oturumlara katılmış mebus sayısının 386 olduğu ortaya çıkmaktadır.

VEKİLLERİN SEÇİM ÇEVRELERİ

TBMM’deki mebuslar toplam 66 “seçim çevresini” temsil etmektedir. Seçim çevreleri livalardır ve bunlar da coğrafi açıdan bölgeye ayrılabilir. Tüm Meclis üyelerinin en yoğun olarak temsil edildikleri bölge Güneydoğu Anadolu Bölgesi’dir. TBMM’nin % 16.9’u bu bölgeyi temsil ederken, ikinci sırayı alan Ege Bölgesi’nin oranı % 14.9, Orta-Kuzey Anadolu Bölgesi’nin oranı % 14.4’tür. Akdeniz ve Karadeniz Bölgeleri aynı oranda temsil edilirken (% 11.0), Orta-Doğu Anadolu Bölgesi kökenli mebusların oranı % 10.5’tir. Görece düşük oranda temsil edilen bölgeler, Kuzey-Doğu Anadolu (%7.3), Orta-Güney Anadolu (%7.1) ve Marmara (%6.) bölgeleridir.

VEKİLLERİN YAŞ ORTALAMASI

Meclis’in oldukça “genç” bir “yaş yapısı” vardı. Gruplar kurulmadan önce, 1921 ilkbaharına kadar TBMM ile ilişkisi kesilen ve çoğunun yaşı hakkında bilgi bulunmayan 82 mebus kapsam dışında tutulursa, kalan 355 mebusun yaş ortalaması 42.8’dir. İlk Mecliste yaşları, 40’tan küçük olanların oranı % 37.3; 40 ile 49 arası olanların oranı % 4.8; 50 ile 59 arasında olanların oranı % 14.6, 60’tan büyük olanların oranı % 4.8 ve bilinmeyenlerin oranı da %8.5’tir. TBMM milletvekillerinin bu yaş durumu itibarıyla, Batı Avrupa Milli Meclislerindeki milletvekillerinden yaklaşık olarak 10 yaş; Osmanlı Mebusan Meclisinden de 15-20 yaş daha gençtiler.

VEKİLLERİN EĞİTİM DÜZEYİ

TBMM, ülkenin o günlerde içinde bulunduğu koşullar dikkate alındığında, genel olarak “eğitim düzeyi” yüksek kişilerden oluşmaktadır. Mecliste iptidaiden yüksek okullara kadar uzanan eğitim kurumları hiyerarşisi içinde yer alan tüm okullardan yetişmiş mebusların bulunduğu görülmektedir. Eğitim sistemindeki, geleneksel ve modern ikiliği Meclisin yapısını da etkilemiştir. Birçok mebus, birkaç eğitim kurumunu birden bitirmiştir. Örneğin, medreselerde öğrenim görenlerin % 24.4’ü aynı zamanda rüştiye, % 8.5’i yüksek öğretim kurumu, % 7.1’i idadi mezunu iken; % 7.3’ü de medrese öğrenimi yanında özel eğitim görmüşlerdir. Ayrıca, hem rüştiye hem meslek okulu, hem Harp Akademisi hem bir başka yüksek öğretim kurumu, hem idadi hem de özel eğitim kurumu gibi birden çok okul mezunu olan mebuslar da vardır. İlk Meclisteki tüm milletvekillerinin % 25.4’ü (111 kişi) bir yüksek öğretim kurumunu bitirmiştir. % 4.8’lik bir bölüm (21 kişi) Harp Akademisi, % 6.9’u (30 kişi) Harbiye mezunudur. Rüştiyeyi bitirenlerin oranı % 20.8 (91 kişi) iken, medreselerde öğrenim görenler % 18.8 (82 kişi)’lik bir grup oluşturmaktadırlar. TBMM üyelerinin % 8.7’si (38 kişi) idadi, % 2.3’ü (10 kişi) sultani, % 1.6’sı (7 kişi) meslek okulu bitirmiş, % 7.3’ü (32 kişi) ise özel eğitim görmüştür. Herhangi bir eğitim kurumunu bitirmeyen ya da eğitim düzeyleri hakkında bilgi bulunmayan mebusların oranı da % 14.6 (64 kişi)’dır.

VEKİLLERİN YABANCI DİL BİLME DURUMLARI

“Yabancı dil” bilen / bilmeyen mebusların ve bilinen dillerin dağılımı da TBMM üyelerinin o günkü koşullara göre oldukça yüksek bir eğitim düzeyine sahip olduklarını göstermektedir. Tüm mebusların % 58.8’i (257 kişi) yabancı dil bilmemektedir. Dil bilen % 41.2’lik bölüm içinde de birden çok yabancı dil bilenler önemli bir yer tutmaktadır. Fransızca, Arapça ve Farsça bilinen yabancı diller içinde başta gelmektedir. Fransızca bilenler tüm Meclis üyelerinin % 23.8’ini (104 kişi), Arapça bilenler % 19.2’sini (84 kişi), Farsça bilenler de % 13.5’ini (59 kişi) oluşturmaktadır. Bu üç dili % 4.8’lik (21 kişi) bir oranla İngilizce ve aynı oranla Almanca izlemektedir.

VEKİLLERİN MESLEK DURUMLARI

Diğer bakımlardan olduğu gibi, “mesleki” açıdan da, Türk milletinin bütün kesimlerinin temsilcilerinin TBMM’de yer aldığı görülmektedir. Milletvekillerinin seçilmeden önce uğraştıkları en son meslekleri göz önünde tutularak yapılan inceleme, bunların yaklaşık yarısının (% 46.9’u, 205 kişi) “devlet memuru” olduğunu ortaya koymaktadır. “Profesyoneller” başlığı altında toplanabilecek olan “serbest meslek” sahiplerinin oranı % 14.0 (61 kişi); “eşraf” olarak nitelendirilebilecek olanların oranı % 18.9 (83 kişi); “din adamı” olarak isimlendirilebilecek olanların oranı % 11.2 (49 kişi); “İşçi” % 0.2 (1 kişi); “belediye başkanı” % 1.6 (7 kişi) ve “mesleği bilinmeyenlerin” oranı da % 7.1 (31 kişi)’dir. Bu ana meslek gruplarını açtığımız zaman alt meslek sahiplerinin oranları ve sayıları şu şekildedir: Memurlar: Asker % 13.7 (60), Yüksek Memur % 8.7 (38), Mülki Yönetici % 10.1 (44), Diplomat % 0.5 (2), Öğretim Üyesi % 0.9 (4), Öğretmen % 3.0 (13), Hakim-Savcı % 3.9 (17), Diğer Memur % 6.2 (27). Profesyoneller: Avukat % 6.6 (29), Gazeteci % 2.5 (11), Bankacı % 0.7 (3), Doktor % 3.7 (16), Mühendis % 0.5 (2). Eşraf: Çiftçi % 9.6 (42), Tüccar % 8.2 (36), Aşiret Reisi % 1.1 (5). Din Adamı: Müftü, Müderris, Şeyh % 11.2 (49). İşçi :% 0.2 (1). Belediye Başkanı: % 1.6 (7). Bilinmeyen % 7.1 (31).

VEKİLLERİN LİDERLİK ÖZELLİKLERİ

Prof. Dr. İhsan Güneş’in Frederick W. Frey’e dayanarak verdiği bilgilere göre, “liderlik özellikleri” bakımından milletvekillerinin durumu şu şekildedir: Üst düzey liderlik gücüne sahip olanlar Meclisin % 10’unu, orta düzey liderlik gücüne sahip olanlar % 12’sini, aşağı düzey liderlik gücüne sahip olanlar da % 78’ini oluşturmaktadır.

VEKİLLERİN MEDENİ HALLERİ

Milletvekillerinin “evlilik durumları”na bakıldığında, “medeni durumların” bilinenlerin hemen hemen tamamına yakının “tek evli” oldukları görülmektedir: Tek evli olan 277 kişi, iki evli olan 3 kişi, bekar 12, dul 6 kişi, medeni durumu belli olmayan ise 88 kişidir. Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetini; “Osmanlı Devleti’nin asırlık hatalarından mesul tutulan, Mondros Mütarekesi’nin haksız tatbikatı ile zulüm ve adaletsizlik baskısı altında ezilmek, müstemleke (sömürge) halinde yaşatılmak suretiyle cezalandırılmak istenen Türklerin millet olarak ve bu topluluğun siyasi ifadesi olan milli, müstakil (bağımsız) bir devlet kurarak yaşamak hakkını Osmanlı Hükümeti’ne İmparatorluğun diğer unsurlarına ve bu hakkı tanımayan Birinci Dünya Harbi’nin galip devletlerine karşı fiili bir mücadele sonunda elde etmesi” şeklinde tanımladığı “Müdafaai Hukuk Hareketi”nin gerçekleştirici organı olarak ifade etmektedir. Bu tarihi hükümden anlaşılacağı gibi, TBMM, ilk döneminde milletin kaderine, bekasına el koymuş, düzenli bir ordu kuruluşunu gerçekleştirmiş, “Başkomutan” seçtiği Mustafa Kemal’in önderliğinde düşmanı yurttan atarak, vatanı işgallerden kurtarmış, iç isyanları bastırmış, saltanatı kaldırarak “Cumhuriyet”e giden yolda ilk adımı atmıştır. Aynı TBMM, ikinci döneminden itibaren de, “Cumhuriyet”i ilan ederek kurduğu devletin yönetim biçimini belirlemiş, Lozan Antlaşması’nı onaylayarak milletlerarası hukuka göre yeni devletin “bağımsızlığı” nı tescil ettirmiş, hilafeti kaldırarak, Tevhid-i Tedrisat ve Medeni Kanun gibi önemli yasaları kabul ederek “Demokratik-Laik Cumhuriyet” yolunda atacağı adımlara başlamış, yapılan inkılâplarla da “çağdaşlaşma” iradesini ve hedefini ortaya koymuştur. Şu halde, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni kuran TBMM, milli ve manevi değerler temelinde yükselen ve “mili hâkimiyet”in tecelli ettiği en yüksek makam olduğu kadar; milletimizin çağdaş medeniyetler düzeyine ulaşma ve onu aşma azminin de en iyi ifadesini bulduğu bir mekân olmuştur ve olmaya da devam edecektir. BİTTİ

SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA: ATATÜRK, M. K., Nutuk, I. Cilt (1919- 1920), Bugünkü Dille Yayına Hazırlayan: Prof. Dr. Z. Korkmaz, Ankara, 1984. DEMİREL, A., Birinci Meclis’te Muhalefet İkinci Grup, 2. Baskı, İstanbul, 1995. FREY, F. W., The Turkish Political Elite, Cambridge, Mass.: M.I.T. Press, 1965. GÜLER, Ali, Atatürk ve Cumhuriyet, Halk Kitabevi, Ankara, 2015. GÜNEŞ, İ., Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Ankara, 1997. HİÇYILMAZ, E., “İlk Meclis’ten Bugüne”, Tercüman Gazetesi, 24. 10.1981. KARAİBRAHİMOĞLU, S., Türkiye Büyük Millet Meclisi, Ankara, 1968. NADİ, Y., Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin Açılışı ve İsyanlar, Sel Yayınları, İstanbul, 1955. ÖNDER, M., Atatürk Evleri Atatürk Müzeleri, Ankara, 1993. ŞAPOLYO, E. B., Kemal Atatürk ve Milli Mücadele Tarihi, İstanbul, 1958. ŞAPOLYO, E. B., M. Kemal Paşa ve Milli Mücadelenin İç Âlemi, İstanbul, 1967. ŞENGİL, M. K., Birinci Dönem TBMM’nde Düşünce Akımları (1920), İstanbul. TANRIÖVER, H. S., Günebakan, Ankara, 1929. TUNAYA, T. Z., Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, 3. Baskı, Arba Yayınları, İstanbul, 1994. VELİDEDEOĞLU, H. V., İlk Meclis Milli Mücadele’de Anadolu, TBMM’nin 70 Yılı 1920-1990, 2. Baskı, İstanbul, 1990. YAZIR, E. H., Hak Dini Kur’ân Dili Meâli, Sadeleştirenler: L. Cebeci, S. Kılıç, Akçağ Yayınları.